Sau ngày thống nhất, khi giao lưu với các nhà điện ảnh quốc tế, đạo diễn Đặng Nhật Minh nhận thấy bạn bè thế giới có thành kiến rằng người Việt Nam chỉ thích giải quyết mọi vấn đề chính trị - xã hội bằng vũ lực. Vì thế, những mong xóa ác cảm bằng sự tái hiện lịch sử, ông nảy ý định thực hiện một xuất phẩm điện ảnh về cuộc đấu tranh ngoại giao của chủ tịch Hồ Chí Minh năm 1946 - cái năm mở đầu cho ba thập niên chiến tranh khốc liệt tại Việt Nam. Nhưng mãi đến năm 1988, sau khi được giáo sư Trần Hải Hạc (Đại học Paris) tặng sách Paris-Saigon-Hanoï les archives de la guerre 1944-7 (Philippe Devillers), Đặng Nhật Minh mới dồn lực vào công tác sưu tầm tư liệu. Cuối năm 1988, ông bắt tay vào soạn kịch bản cùng thi sĩ Hoàng Nhuận Cầm. Năm 1989, kịch bản phim Hà Nội mùa đông năm 46 hoàn thành. Nhưng tác phẩm vẫn nằm yên trong ngăn kéo vì xu thế chính trị - xã hội đương thời biến chuyển nhanh theo sự sụp đổ của hệ thống xã hội chủ nghĩa cùng lí tưởng cộng sản, dòng phim chiến tranh cách mạng lâm tình cảnh đắp chiếu không ai coi nữa.
Năm 1993, trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam thị trường hóa mãnh liệt với sự lên ngôi của dòng phim mì ăn liền chuộng yếu tố ướt át, kịch bản Hà Nội mùa đông năm 46 trượt ngay từ vòng đầu cuộc thi kịch bản phim truyện do Cục Điện ảnh phát động. Tuy nhiên, trong một lần tình cờ gặp bộ trưởng Văn Hóa Trần Hoàn, Đặng Nhật Minh thỉnh ý bộ trưởng về tương lai tập kịch bản. Sau khi đọc xong, bộ trưởng Trần Hoàn ký quyết định cho phép sản xuất Hà Nội mùa đông năm 46. Tháng 12 năm 1996, Hà Nội mùa đông năm 46 mới chính thức bấm máy.
Mặc dù được quay theo tiến độ gấp rút, nhưng phim vẫn lỡ cơ hội dự đợt kỷ niệm 60 năm Toàn quốc kháng chiến. Thời điểm phim sắp hoàn thiện, nhà điện ảnh David Overbey sang Việt Nam tuyển tác phẩm cho Liên hoan phim Toronto, khi nghe Đặng Nhật Minh đang chuẩn bị xuất bản tác phẩm mới, ông đã đề nghị Cục Điện ảnh cho xem Hà Nội mùa đông năm 46. Ngay lập tức, ông mời Đặng Nhật Minh đem tác phẩm trình chiếu tại Liên hoan phim Toronto chỉ 2 tuần sau (12 tháng 12 năm 1997), dù khâu hậu kì vẫn chưa xong. Ngày 20 tháng 04 năm 1998, phim lại được chiếu tại Liên hoan phim Quốc tế Singapore. Mãi tháng 03 năm 1999, bản hoàn chỉnh Hà Nội mùa đông năm 46 mới ra mắt khán giả Việt Nam. Năm 2016, phim được tái chiếu tại Liên hoan phim Quốc tế Amiens[5].
Năm 2010, sau khi Hãng phim truyện Việt Nam có quyết định chuyển đổi cơ chế, Hà Nội mùa đông năm 46 nằm trong số các phim gốc của hãng được bàn giao cho Viện phim Việt Nam để bảo quản làm di sản cho hậu thế.
- Trước và sau Hà Nội mùa đông năm 46, các phim đề cập đến nhân vật Hồ Chí Minh thường do cơ quan hữu trách Việt Nam đầu tư sản xuất (phim đặt hàng)[6], nhưng Hà Nội mùa đông năm 46 với việc đặt nhân vật Hồ chủ tịch ở vị trí trung tâm giải quyết mâu thuẫn lại hoàn toàn là khởi xướng của riêng tác giả Đặng Nhật Minh.
- Hà Nội mùa đông năm 46 là xuất phẩm điện ảnh Việt Nam hi hữu được công chiếu quốc tế trước cả quốc nội, cũng thuộc số rất ít phim chiến tranh cách mạng đạt doanh thu đáng kể cả trong và ngoài Việt Nam[7]. Cho đến thời điểm 2020, đây vẫn là phim truyện duy nhất khắc họa hình tượng Hồ Chí Minh được chiếu ngoài lĩnh thổ Việt Nam ngay từ lúc ra mắt.
- Ban đầu, vai Hồ chủ tịch được đạo diễn Đặng Nhật Minh ủy thác một cán bộ Đài truyền hình Việt Nam vì có ngoại hình tương đối giống cụ Hồ, nhưng vì người này diễn xuất quá kém nên ông đành giao vai cho diễn viên kịch Tiến Hợi (sinh năm 1959 tại Nghệ An) dù ngoại hình bị chê không hợp. Trước đó, Tiến Hợi đã diễn vai cụ Hồ trong thoại kịch Đêm trắng (tác giả Lưu Quang Hà, đạo diễn Doãn Hoàng Giang) và phim Hẹn gặp lại Sài Gòn (1990) nhưng không được chú ý[8]. Tiến Hợi bèn bỏ ra 2 tháng xem phim tư liệu và nghe bản thu thanh giọng nói Hồ chủ tịch để tìm cách hóa thân vào nhân vật sao cho sinh động nhất. Quãng 10 năm sau khi phim công chiếu, tên tuổi Tiến Hợi phất lên như diều gặp gió, từ địa vị một tài tử hạng B ông trở thành ngôi sao điện ảnh truyền hình đình đám. Bất cứ chương trình biểu diễn quần chúng nào đòi hỏi có nhân vật Hồ chủ tịch, ông cũng được mời, dù chỉ là vai trò đứng như tượng vẫy tay cho đồng bào chiêm ngưỡng. Cho tới thời điểm 2020, chưa tài tử nào vượt được Tiến Hợi về khả năng diễn vai cụ Hồ[9].
- Nghệ sĩ Dương Quảng được mời đóng vai phụ là ông chủ tiệm cà phê trong cả hai phim Sống mãi với thủ đô và Hà Nội mùa đông năm 46. Với Hà Nội mùa đông năm 46, ông chỉ xuất hiện 1 phút và không thoại.
- Căn nhà của đôi vợ chồng Lâm-Lê được quay tại biệt thự cổ Trương Trọng Vọng phố Hàng Bè[10].
- Nội ngoại cảnh Nhà Hát Lớn Hà Nội được dựng tại Nhà hát lớn Hải Phòng do đoàn phim không xin cấp phép được.
- Trong phim, tới phân cảnh Hồ chủ tịch rút que diêm trong túi áo ra bật lửa hút thuốc, nghệ sĩ Tiến Hợi đề nghị đạo diễn Đặng Nhật Minh cho mình tự sửa động tác: Thay vì bật diêm, cụ Hồ nhác thấy ngọn đèn dầu, bèn châm điếu hút. Chi tiết này nhằm nhấn mạnh sự tiết kiệm nguồn lực tối đa của Hồ chủ tịch cho cuộc kháng chiến toàn dân, "biết đâu từ một que diêm sẽ bùng lên ngọn lửa cách mạng"[11]. Cảnh này trở thành cảnh phim sở đắc nhất trong sự nghiệp điện ảnh của đạo diễn Đặng Nhật Minh.
- Tại phân cảnh chiến đấu ở Bắc Bộ phủ, đạo diễn Đặng Nhật Minh nhận chỉ đạo quân Pháp và giao phần chỉ đạo quân Việt Minh cho phó đạo diễn Phạm Nhuệ Giang, dùng kĩ thuật quay hai máy một lúc, ông nói: "Thế là hai chú cháu mình đánh nhau". Nội cảnh Bắc Bộ phủ dựng tại tầng 2 Bệnh viện K với những màn vỡ kính cửa sổ và chiến xa nã pháo lên các tầng nhà khiến bác sĩ y tá phải can: "Các anh là đồ dã man ! Bệnh nhân vừa mới mổ xong nằm không yên với các anh. Các anh định giết người à ?".
- Hà Nội mùa đông năm 46 được coi như sự bổ sung hoặc phiên bản điện ảnh của phim truyền hình Sống mãi với thủ đô sản xuất và công chiếu cùng thời. Những khí tài trong phim này cũng là dùng lại của Sống mãi với thủ đô, ngoại trừ cỗ xe điện hoàn toàn là nỗ lực dàn dựng của đoàn làm phim.
- Thành công của Hà Nội mùa đông năm 46 mở đầu thời hoàng kim ngắn ngủi của dòng điện ảnh, kịch nghệ và ca nhạc đề tài chiến tranh cách mạng tưởng chừng đã bị cơ chế thị trường đánh bạt suốt hơn thập niên trước đó[12]. Phương thức chế tác mới lạ của Hà Nội mùa đông năm 46 cũng buộc các nhà điện ảnh Việt Nam phải suy nghĩ để tìm hướng thể hiện tân tiến hơn cho thể loại vốn kén khán giả này.
Nhạc nền
Vinh danh
